Yemen

Resmi adı: Yemen Cumhuriyeti

Başkenti: San'a (Nüfusu: 515.000)

Diğer önemli şehirleri: Aden (400.000), Taiz, Hudeyde, Makalla, Hadramevt.

Yüzölçümü: 527.968 km2

Nüfusu: 12.520.000 (1993 tahmini). Nüfusun % 25'i şehirlerde yaşamaktadır. Ortalama ömür 50 yıldır. Çocuk ölümlerinin oranı binde 121'dir. Nüfusun % 46'sını 14 yaşın altındakiler oluşturmaktadır.

Km2 başına düşen insan sayısı: 23.7

Nüfus artış hızı: % 2.7

Etnik yapı: Yemen'de nüfusun % 97.3'ü Araptır. Kalan nüfusu Güney Asyalılar (% 1), Somalililer (% 1.2), Malaylar (% 0.2) ve yahudiler (% 0.04) oluşturmaktadır.

Dil: Resmi dil ve halkın genelinin konuştuğu dil Arapça'dır.

Din: Resmi din İslâm'dır. Halkın % 99'u Müslümandır. Nüfusun % 1'ini de yahudilerle doğu dinleri mensupları oluşturmaktadır. Müslümanların % 55'i sünni, % 45'i zeydidir. Çok az sayıda da İsmaili vardır. Sünnilerin geneli Şafiidir.

Coğrafi durumu: Ortadoğu ülkelerinden sayılan ve Arap Yarımadası'nın Afrika'ya bakan güney ucunda yer alan Yemen, kuzeyden Suudi Arabistan, doğudan Umman, güneyden Hint Okyanusu (Aden Körfezi), batıdan Kızıldeniz'le çevrilidir. En yüksek yeri Hadur Şu'ayb (3760 m.)'dır. Topraklarının % 1'i tarım alanı, % 40'a yakını otlaktır. Yemen'e kurak bir iklim hâkimdir. Kuzey kesim güneye göre daha çok yağmur alır. Kuzeyde ve iç kesimlerde yer alan başkent San'a'da yıllık sıcaklık ortalaması 24.6 derece, yıllık yağış ortalaması 250 mm.dir. Aden Körfezi kıyısında yer alan Aden'de bu oran 32.2 derece/39 mm.'dir.

Yönetim şekli: Çok partili demokratik sisteme dayalı bir cumhuriyet rejimiyle yönetilmektedir. İki Yemen'in birleşme sürecini oluşturan geçiş döneminde cumhurbaşkanlığını eski Kuzey Yemen cumhurbaşkanı, cumhurbaşkanı yardımcılığını eski Güney Yemen Sosyalist Parti genel sekreteri, başbakanlığı da yine eski Güney Yemen devlet başkanı yaptı. Geçiş döneminin bitmesinden sonra gerçekleştirilen seçimlerde 301 üyeli bir parlamento oluşturuldu. Ancak çıkan iç savaş dolayısıyla birleşik yapı korunamadı. (Bkz. Tarih ve İç problemler) Yemen, BM, İKÖ (İslâm Konferansı Örgütü), Arap Devletleri Birliği, IMF (Uluslararası Para Fonu), İslâm Kalkınma Bankası gibi uluslararası örgütlere üyedir.

Siyasi partiler: Genel Halk Kongresi: Cumhurbaşkanı Ali Abdullah Salih'in partisidir. Birleşmeden önce Kuzey Yemen'de iktidarı elinde tutuyordu. Birleşmeden sonra da koalisyonun birinci partisi olmuştur. Liberal bir anlayışa sahip olan bu parti birleşme sonrasında gerçekleştirilen 27 Nisan 1993 seçimlerinde parlamentoda 122 üyelik kazanarak birinci parti oldu. el-Misak ve 22 Mayıs adlı iki periyodik yayın çıkarmaktadır. Yemen Islah Birliği: İslâmi anlayışa sahip olan bu partinin lideri Abdullah ibnu Huseyn el-Ahmer'dir. Özellikle üniversite gençliği ve kadınlar arasında etkili olan bu parti 27 Nisan 1993 seçimlerinde 63 üyelik kazanarak ikinci parti oldu. es-Sahve (Uyanış), el-Islah ve el-Menâr (Aydınlık) adlı üç periyodik yayın çıkarmaktadır. Yemen Sosyalist Partisi: Eski Güney Yemen'de iktidarı elinde tutan, birleşmeden sonraki geçiş döneminde de Genel Halk Kongresi'yle birlikte hükümeti oluşturan partidir. Ali Sâlim el-Beyd'in liderliğindeki bu parti 27 Nisan 1993 seçimlerinde 56 milletvekili çıkararak üçüncü parti oldu. Arap Sosyalist Baas Partisi: Irak'ta hâkim olan Baas ideolojisini savunur. Lideri Kâsım Selâm'dır. Üye sayısı birkaç bini geçmezken, sahip olduğu dış destekten ve Irak - Yemen ilişkilerinden yararlanarak etkili bir konum kazanmıştır. el-Cemahir adlı bir yayın çıkarmaktadır. (Baas ideolojisi hakkında Irak ve Suriye'nin siyasi yapısına bkz.) Yemenliler Birliği Partisi: 1967 öncesinde Güney Yemen'de faaliyet gösteriyordu. 67'den sonra faaliyetleri donduruldu ve birleşme sonrasında yeniden siyaset sahnesine çıktı. Genel başkanlığını Abdurrahman Ali el-Cufri'nin yaptığı bu parti Arap kavmiyetçiliğini savunan muhafazakâr bir anlayışa sahiptir. Daha çok Güney Yemen'de etkilidir. er-Re'y ve el-Hak adlı iki yayın organı çıkarmaktadır. Cumhuriyet Partisi: Muhammed Ali Ebu Luhum'un liderliğindeki bu parti muhafazakâr ve liberal bir anlayışa sahiptir. es-Seb'in (Yetmiş) adlı bir yayın organı vardır. Nasırcı Demokratik Parti: Eski Mısır diktatörü Cemal Abdünnasır'ın fikirlerini savunan bu partinin lideri Abduh Muhammed el-Cundi'dir. el-Urube adlı bir yayın organı vardır. Nasırcı Birlik Partisi: Arap kavmiyetçisi ve nasırcı olan bu partinin lideri Abdulğani Sâbit'tir ve el-Vahdevi adlı bir yayını vardır. Nasırcı - Halkçı Düzenleme Partisi: Nasırcı ve Mucâhid el-Kuhali'nin liderliğindeki bu partinin et-Tashih adlı bir yayını vardır. Bunların dışında da bazı küçük partiler bulunmaktadır.

İdari bölünüş: 17 ilden meydana gelir.

Tarihi: Yemen'e İslâm, Resulullah (a.s.)'ın sağlığında girmiştir. Resulullah (a.s.) Medine'de İslâm devletini kurduğunda Yemen İran nüfuzu altındaydı ve İranlılar o dönemlerde Bâzân adlı bir kişiyi Yemen valisi olarak tayin etmişlerdi. Aslen İranlı olan bu kişi Resulullah (a.s.)'ın davetiyle Müslüman olmuş ve İslâm devleti onu Yemen valiliğinde tutmuştur. H. 9 (M. 631) yılında Bâzân'ın vefat etmesi üzerine Resulullah (a.s.) onun yönetimi altındaki bölgeleri Bâzân'ın oğlu Şehr, Ebu Musa el-Eş'ari (r.a.), Yâli ibnu Umeyye ve Muaz ibnu Cebel (r.a.) arasında paylaştırdı. Resulullah (a.s.), h. 9 yılında da Hz. Ali (r.a.)'yi halkını İslâm'a davet etmesi için Yemen'e gönderdi. Hz. Ali (r.a.)'nin daveti etkili oldu ve Yemen halkı kitleler halinde İslâm'a girdi. Resulullah (a.s.)'ın sağlığında Yemen'de Abhele el-Esved el-Ansi adlı bir kişi peygamberlik iddiasında bulundu ve kendi kabilesini etrafına toplamayı başardı. Etrafına topladığı insanlarla Yemen'in önemli bir kısmını işgal etti. Yukarıda sözü edilen eski Yemen valisi Bâzân'ın oğlu ve Resulullah (a.s.) tarafından Yemen'in bir bölümünün idaresi kendisine verilmiş olan Şehr'i öldürdü. Bu kişi daha sonra zorla kendine eş yaptığı Merzebâne adlı kadının bazı yakınlarıyla birlikte düzenlediği bir komplo sonucu öldürüldü ve etrafına topladığı kişiler de dağıldı. Yemen 820'ye kadar halife tarafından gönderilen valilerce yönetildi. 820'den sonraki Yemen tarihi biraz karışıktır. Bu tarihten sonra ülkenin değişik bölgelerinde değişik yönetimler kurulmuştur. Bunlardan kısaca söz edelim: 820'de Yemen'in bir bölümünde Şiiliğin bir kolu olan Zeydiyye mezhebini benimsemiş Ziyadiler yönetimi kuruldu. Ziyadiler, Abbasilere tabi özerk bir devlet kurmuş ve 1022 yılına kadar iktidarlarını sürdürmüşlerdir. Ancak Ziyadiler Yemen'in tamamına hükmedemediler. San'a çevresine 861 - 997 yılları arasında Ya'furiler hükmettiler. Yafuriler sünniydiler ve onlar da Abbasiler'e tabiydiler. Yafurilerin bölgeleri kısa bir süre Karmatilerin eline geçti. 997'de Ressiiler Yafuri devletini ortadan kaldırdılar. Ressiler Yemen'in Sa'de çevresinde yönetim kurmuşlardı. Zeydiyye mezhebinden olan Ressiilerin saltanatı 1300 yılına kadar sürdü. Yukarıda zikredilen Ziyadiler yönetiminin 1022'de yıkılmasından sonra onların bölgelerinde Neccahiler yönetimi kuruldu. Neccahiler sırasıyla Abbasiler, Selçuklular ve Fatımiler'e tabi olarak Yemen'in bazı bölgelerinde 1159'a kadar hüküm sürdüler. 1038'de San'a'nın batısındaki Mesar şehrini başkent edinen Sulayhiler yönetimi kuruldu. Fatımiler'e tabi olan ve Şiiliği benimseyen Sulayhilerin saltanatı 1099'a kadar sürdü. 1099'da San'a ve çevresinde Hemdaniler yönetimi kuruldu. Sırasıyla Fatımiler'e, Selçuklular'a ve Eyyubiler'e tabi olan Hemdaniler yönetimi 1174'e kadar ayakta kaldı. Hemdanilerin çoğunluğu Zeydi, bazıları da İsmailiyye şiasındandı. 1159'da Zebid ve çevresinde Mehdiler yönetimi kuruldu. Harici olan Mehdilerin saltanatı 1174'e kadar sürdü. Mehdiler önce Fatımiler'e sonra Eyyubiler'e tabi oldular. Zebid ve çevresinde 1229 - 1454 yılları arasında sünni olan Resuliler hüküm sürdüler. Resuliler de önce Eyyubiler'e sonra Memlükler'e tabi oldular. 1446 - 1538 tarihleri arasında Yemen'in büyük bir kısmı üzerinde Tahiriler hüküm sürdüler. 1517'den sonra Yemen'e Osmanlılar girdiler. Osmanlılar Yemen şehirlerini tek tek ele geçirerek 1538'de de Tahiriler yönetimine son verdiler. Yemen'in Osmanlıların eline geçmesinden sonra buradaki Zeydi imamların dini otoriteleri devam etmiştir. Bununla birlikte Zeydiler zaman zaman Osmanlı yönetimine karşı ayaklanmalar düzenlediler. 18. yüzyılın sonlarına doğru Portekizli, Fransız ve İngiliz sömürgeciler Yemen'i ele geçirmek için bazı saldırılarda bulundular. Ancak Osmanlı güçleri bunlara pek fırsat vermediler. Bunun üzerine İngilizler 19. yüzyılın başlarından itibaren Aden Körfezi'nde deniz güçlerini artırdı, 1839'da da Aden'i işgal ettiler. Burayı üs edinen İngilizler daha sonra Güney Yemen olarak bilinen bölgeyi işgal ettiler. Kuzey Yemen ise herhangi bir Avrupa ülkesinin sömürgesi durumuna düşmeden 30 Ekim 1918'e kadar Osmanlı yönetiminde kaldı. Bu tarihte de bağımsız oldu. Türkiye Lozan anlaşmasında Kuzey Yemen'in bağımsızlığını ve Güney Yemen'in İngiliz işgaline geçmesini resmen tanıdı. Kuzey Yemen'in bağımsız olmasından sonra yönetim Zeydi imamlara geçti. Osmanlı Devleti'nin Yemen üzerindeki hâkimiyetinin son bulduğu tarihte Zeydilerin dini lideri olan İmam Yahya 24 Şubat 1924'te kendisini Yemen kralı ilan etti. Onun yönetimi 14 Şubat 1948'de öldürülmesine kadar sürdü. Öldürülmesinden sonra saltanata oğlu Ahmed geçti. Onun 18 Eylül 1962'de saltanattan çekilmesi üzerine yerine oğlu Seyfulislâm geçti. Seyfulislâm sadece dokuz gün tahtta kalabildi ve 27 Eylül 1962'de gerçekleştirilen darbeyle tahttan indirilerek cumhuriyet rejimi ilan edildi ve Abdüsselâl cumhurbaşkanı yapıldı. Ancak bu olay ülkeyi bir iç savaşa soktu ve bu iç savaş İmam Seyfulislâm'ın 1967'de saltanattan tamamen feragat etmesine kadar sürdü. 5 Kasım 1967'de Kadı Abdurrahman İryani cumhurbaşkanı seçildi. Onun yönetimi 1974 Haziran'ına kadar sürdü. Yerine İbrahim Hamdani geçti ve 6 Şubat 1978'e kadar görevde kaldı. 6 Şubat 1978'de hâlen bu görevi yürütmekte olan Ali Abdullah Salih cumhurbaşkanlığına geçti. Güney Yemen 30 Kasım 1967'ye kadar İngiliz işgalinde kaldı. Bu tarihte bağımsızlığını elde eden Güney Yemen, Kuzey Yemen'den ayrı bir devlet oldu ve ilk cumhurbaşkanlığına Sa'bani getirildi. Sa'bani 22 Haziran 1969'da komünist bir darbeyle düşürüldü ve yetkilerini 5 kişilik bir başkanlık konseyi üstlendi. Arap dünyasının ilk komünist devleti olan Güney Yemen'in adı 30 Kasım 1970'de Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti olarak değiştirildi. Sâlim Rubai Ali de devlet başkanı oldu. Devlet başkanlığına 1978'de Ali Nasır Muhammed getirildi. Aynı yılın Aralık ayında Sosyalist Parti genel sekreteri Abdülfettah İsmail devlet başkan oldu. 1980'de Ali Nasır Muhammed yeniden devlet başkanı oldu. 12 Ocak 1986'da komünistler arasında bir silahlı çatışma çıktı ve Ali Nasır Muhammed'in taraftarları yenilgiye uğratıldı. Bu olaylardan sonra Haydar Ebu Bekir el-Attas devlet başkanı, Ali Sâlim el-Beyd'de iktidarı elinde tutan Sosyalist Parti'nin genel sekreteri oldu. İki Yemen Nisan 1990'da bir birleşme anlaşması imzaladı ve bu anlaşma uyarınca 22 Mayıs 1990'da birleşme gerçekleştirildi. Anlaşma 22 Kasım 1992'ye kadarki sürenin geçiş süresi olarak kabul edilmesini, bu sürenin bitiminde seçim yapılmasını ve geçiş dönemi sonrası idari mekanizmasının bu seçim sonuçlarına göre belirlenmesini öngörüyordu. Geçiş döneminde birleşik Yemen'in cumhurbaşkanı Kuzey Yemen cumhurbaşkanı Ali Abdullah Salih, cumhurbaşkanı yardımcısı Güney Yemen Sosyalist Parti lideri Ali Sâlim el-Beyd, başbakanı da Güney Yemen cumhurbaşkanı Haydar Ebu Bekir el-Attas olacaktı. Ancak Sosyalist Parti geçiş dönemi sonunda yapılacak seçimlerde bir başarı elde edemeyeceğini anlayınca seçimin ertelenmesini ve kendisine seçim sonrası için bazı garantiler verilmesini istedi. Yapılan gizli görüşmeler sonunda seçimler 27 Nisan 1993'e ertelendiyse de Sosyalist Parti istediği garantileri alamadı. Seçimlerde de önemli bir başarı gösteremeyince parti lideri Ali Sâlim el-Beyd Kuzeyli yöneticileri çeşitli şekillerde itham etmeye başladı ve çok geçmeden başkent San'a'yı terk ederek Aden'e yerleşti. Bu olayları izleyen ithamlar 20 Şubat 1994'te silahlı çatışmaya dönüştü ve Yemen yeni bir iç savaşın içine sürüklenmiş oldu. Güney Yemen tarafı 12 Mayıs 1994'te Kuzey'den ayrıldığını bildirerek bağımsızlığını ilan ettiyse de Kuzey Yemen yöneticileri bunu kabul etmeyerek isyancı Güney Yemen birliklerinin mevzilerine yönelik saldırılarını şiddetlendirdiler. Temmuz 1994 başlarında da Güney Yemen'in başkenti Aden'i ele geçirerek bütün Yemen'i yönetimleri altına aldılar.

Dış problemleri: Yemen'in Körfez Savaşı'nda Irak'ın yanında yer alması bu savaşta ABD ile birlikte hareket eden Arap ülkeleri tarafından yalnız bırakılmasına yol açtı. Özellikle Suudi Arabistan yönetimi Yemen'e karşı açıkça cephe alarak topraklarında çalışan bir milyon Yemenliyi hiçbir tazminat ödemeden işten çıkarıp sınır dışı etti. Bu uygulama Yemen'i ekonomik yönden ciddi sıkıntılara soktu. Suudi Arabistan yönetimi bununla da yetinmeyerek Yemen'i Arap dünyasından tecrit etmek için birtakım siyasi girişimlerde bulundu. İki Yemen'in birleşmesini kendi açısından tehdit olarak gören Suudi Arabistan'ın bu ülkedeki iç savaşı körüklediği yolunda haberler yayıldı. Sosyalist Parti liderinin iç savaş öncesinde Suudi Arabistan'ı ve bazı Körfez ülkelerini ziyaret etmesi bu haberlerin asılsız olmadığını gösteriyordu. Yemen'in Suudi Arabistan'la bir sınır problemi de var. Suudi Arabistan, Yemen'in petrol yönünden zengin olduğu sanılan bir bölgesi üzerinde hak iddia ediyor.

İç problemleri: Yemen'in en önemli iç problemi gerçek anlamda birleşememenin ve birtakım kişisel ihtirasların yol açtığı iç savaştır. (Bkz. Tarih)

İslami Hareket: Yemen'de Müslümanların % 55'ini Şiiliğin ehli sünnete en yakın mezhebi olan Zeydiyye mezhebi mensupları oluşturur. Zeydilerin kendilerine özel bir hiyerarşik sistemleri vardır. Onların da başlarında imamları olur. Ancak Zeydilerdeki imamlık sistemi Caferilerdekinden farklıdır. Zeydiler ayrıca Caferilerden farklı olarak Hz. Ebu Bekir (r.a.) ve Hz. Ömer (r.a.)'in halifeliklerine karşı çıkmazlar. Onlar sadece Hz. Osman (r.a.)'ın halifeliğine karşı çıkar ve Hz. Ömer (r.a.)'den sonra halifelik hakkının Hz. Ali (r.a.)'de olduğunu ileri sürerler. Bunun yanı sıra Zeydiler sünnilerin yönetimine tabi olmaya karşı çıkmazlar. Yemen'de İslâm'ı devlete hâkim kılmaya çalışan hareketlerin başında Müslüman Kardeşler'in bu ülkedeki uzantısı sayabileceğimiz Yemen Islah Birliği gelmektedir. Bu hareket Eylül 1990'da siyasi parti sıfatı kazanmıştır. (Siyasi partiler kısmına bkz.)

Ekonomi: Yemen ekonomisi birinci derecede tarım ve hayvancılığa dayanır. Tarım ürünlerinden elde edilen gelirin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 21'dir. Çalışan nüfusun % 71.5'i tarım alanında iş görmektedir. Ürettiği tarım ürünlerinin başında tahıl, pamuk, hurma, muz, darı, kahve ve çeşitli meyve ve sebzeler gelir. 1992'de 820 bin ton tahıl, 170 bin ton yer bitkileri, 80 bin ton baklagiller, 320 bin ton meyve, 560 bin ton sebze üretilmiştir. Aynı yıl ülkede yaklaşık 100 bin baş deve, 1 milyon 200 bin baş sığır, 3 milyon 850 bin baş koyun, 2 milyon 250 bin baş da keçi bulunuyordu. 1991'de 86 bin ton balık ve deniz ürünü avlanmıştır. Kuzey Yemen'de yılda ortalama 65 bin ton tuz üretilmektedir. Güney Yemen'de de petrol ve doğal gaz çıkarılmaktadır. Bunların dışında önemli bir yerel kaynağa sahip değildir. 1992'deki petrol üretimi 69 milyon varil olmuştur. 1993'te açıklanan petrol rezervi 2 milyar 10 milyon varil, doğal gaz rezervi de 430 milyar m3'tü. Petrol, doğal gaz ve diğer yerel kaynaklardan elde edilen gelirlerin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 9'dur.

Para birimi: Yemen Riyali.

Gayri safi milli hasılası: 6 milyar 886 dolar.

Kişi başına düşen milli gelir: 550 dolar.

Dış ticaret: İhraç ettiği ürünlerinin başında ham petrol, doğal gaz (bu ikisinin ihracattaki payı: % 89), canlı hayvan, hurma, kahve ve çeşitli tarım ürünleri gelir. İthal ettiği malların başında da ulaşım araçları, makineler, savunma araçları, elektrikli ve elektronik araçlar ve bazı gıda maddeleri gelmektedir. Dış ticareti daha çok ABD, Japonya, Avrupa Birliği ülkeleri, Körfez ülkeleri ve Sudan'ladır. 1991'deki dış ticaret açığı 880 milyon dolar olmuştur.

Sanayisi: Güney Yemen'de petrol tesisleri mevcuttur. Diğer sanayi kuruluşlarının başında gıda maddesi, meşrubat ve sigara üreten tesisler gelir. Bu tesisler tüm sanayi kuruluşlarının % 52'sini oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra tekstil, giyim eşyası üretimi, deri işlemeciliği, ağaç işleri, mobilya, kimyasal madde, ilaç, toprak eşya, inşaat malzemeleri ve madeni eşya üretimi üzerine birçok orta ve küçük sanayi tesisi bulunmaktadır. Sanayi gelirlerinin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 9'dur. Çalışan nüfusun % 4.4'ü sanayi sektöründe iş görmektedir.

Enerji: Yemen'de 1991'de 1 milyar 750 milyon kw/saat elektrik üretilmiştir. Aynı yıldaki elektrik tüketimi de bu rakama eşittir. Elektrik enerjisinin tamamı termik santrallerden elde edilmektedir. Kişi başına yıllık elektrik tüketimi ortalama 145 kw/saattir.

Ulaşım: San'a ve Aden'dekiler uluslararası trafiğe açık olmak üzere tarifeli sefer yapılan 12 havaalanı mevcuttur. Hudeyde ve Aden'de ithalat ve ihracatta kullanılan birer büyük limanı vardır. Diğer sahil şehirlerinde de küçük limanlar bulunmaktadır. 100 grostonun üstünde yük taşıyabilen 40 gemiye, 51.500 km. karayoluna sahiptir. Bu ülkede ortalama 29 kişiye bir motorlu ulaşım aracı düşmektedir.

Eğitim: Yemen'de 8900 ilkokul, 1000 genel, 100 mesleki orta öğretim kurumu mevcuttur. Yemen'in biri San'a'da, diğeri Aden'de iki üniversitesi mevcuttur. Okuma yazma bilenlerin oranı % 39'dur.

Sağlık: Yemen'de 75 hastane, 3010 doktor, 150 diş doktoru, 6500 hemşire mevcuttur. 4160 kişiye bir doktor düşmektedir.